فرهنگ و سنن مردمان این دیار، نیاز های اولیه ی زندگی و نیز شرایط اقلیمی حاکم بر محیط زیست ایشان، نوع معماری و الگوی ساخت خانه ها را در بافت تاریخی کنگ مشخص نموده است که این شیوه با الگوی معماری ایرانی مطابقت کامل دارد.
در خانه های کنگ، فضای درونی نمودی بسیار چشم گیر دارد و تمامی اجزا و عناصر معماری طوری سازماندهی می شود که موجب هدایت و دعوت مخاطب به فضای درونی بنا گردد. میانسرا به عنوان عنصر اصلی در مرکز بنا قرار گرفته و اتاق ها و ساباط( رواق ) به دور آن ساخته می شود. فضای این میانسرا ضمن فراهم آوردن آسایش اقلیمی ساکنان خانه، موجب ایجاد ویژگی محرمیت و پوشیدگی در ساختار درونی بنا می گردد. این خانه ها در نمود بیرونی خود، کاملا ساده و بی آلایش بوده و زیبایی خود را از طریق سایه-روشن ایجاد شده به وسیله ی فرو رفتگی ها و بیرون زدگی های جداره بروز می دهند.
در داخل خانه ها، تزیینات و جزئیات بیشتری مشاهده می شود( همانند خانه های ایرانی) و معمار کنگی حداکثر ظرافت و دقت را در طراحی و ساخت درها، پنجره ها، مشبک ها، طاق ها و آرایش سقف ها به کار می گیرد. درختان بلند و کشیده ی نخل و لوز و نیز گل های کاغذی و انواع درختچه ها در داخل حیاط، جلوه ای بسیار زیبا از بهشتی کوچک در درون بنا را متبلور می سازد. به دلیل اقلیم برای خنک کردن فضا از بادگیر استفاده می شود که افزون بر خنک ساختن اتاق ها و دلپذیر کردن هوای محیط، تبدیل به عنصری نمادین و ثابت در معماری بافت تاریخی می گردد. فضای پشت بام، به عنوان آخرین پرده از جلوه های بندر کنگ، فضایی آرام بخش و پوشیده را به تصویر می کشد که جان پناه های دو تکه ی آن( ستار ) امکان عبور نسیم ملایم دریا را فراهم آورده و فضای بام را به محیطی برای آسایش و استراحت ساکنان تبدیل می کند. برخی از این خانه ها عبارتند از: خانه ی عیدی، خانه ی گلبتان، خانه کرچی، خانه علی گلبت، خانه ی یونسی، خانه ی کویتی، خانه علی گلبتان، خانه رشید، خانه ی حسن کنگی و خانه ی عبدا… ابراهیمی فرد، خانه ی یوسفی و …
در ادامه به شرح برخی از این خانه ها می پردازیم:
خانه عیدی: یکی از زیباترین خانه های بندر کنگ، خانه ی عیدی است. این خانه دارای حیاط مرکزی بوده و فضای میانسرا به دلیل احاطه شدن با جداره های بلند و سایه اندازی درختان نخل، آب و هوایی مطلوب را برای ساکنان خانه فراهم می آورد. این بنا از معدود خانه هایی است که دارای زیر زمین است. این بنا دارای سه بادگیر است که نسیمی خنک و ملایم را به اتاق های مربوط هدایت می کنند. فضای ورودی این بنا با داشتن ارتفاعی بلندتر از سایر فضاها متمایز شده و تصویری زیبا از میانسرا را در بدو ورود قاب می کند. از جمله شاخصه های دیگر آن می توان به تزئینات کتیبه های بالای درب اتاق ها و سرستون های منحصر به فرد آن اشاره نمود.
خانه ی گلبتان: خانه ی گلبتان، بزرگ ترین خانه ی بندر تاریخی کنگ است که در مجاورت ساحل قرار دارد. این خانه دارای مقیاسی متفاوت نسبت به سایر خانه هاست ولی ورودی اصلی آن تنها با چند پله و یک درب ساده ی چوبی، در جداره ی معبر تعریف شده است. از ویژگی های شاخص آن می توان به وجود پنج بادگیر- بیشترین تعداد بادگیر در خانه های کنگ- اشاره نمود.
خانه ی کرچی: این خانه در محدوده ی میانی بافت تاریخی است که در طی سالیان از دخل و تصرف به دور مانده و سیمای گذشته ی خود را همچنان حفظ کرده است. وجود فضایی به منظور پخت و پز در پشت بام، گویای جریان زندگی فصلی در گذشته ی این خانه بوده است.
خانه ی علی گلبت: در مجاورت یکی از میدانگاه های ( گشایش) بافت تاریخی قرار دارد و همین امر سبب مورد توجه قرار گرفتن این بنا می گردد. این خانه دارای حیاط مرکزی، درختان انجیر و لیمو ترش است که پله ای آن را به سطح بام متصل می کند.
خانه ی یونسی: در همسایگی خانه ی کرچی، یکی از بهترین نمونه های الگوی خانه در بندر کنگ، خانه ی یونسی قرار دارد. تناسبات فضای باز، نیم باز و بسته در این خانه به گونه ایست که در نامناسب ترین شرایط آب و هوایی در داخل این بنا، آسایش محیطی برقرار است. بادگیر های مرمت شده بر روی بام در کنار سبزینگی گیاهان حیاط جلوه ای دو چندان می یابند و سبب جذابیت فضا به واسطه ی تضاد رنگی می گردند.
خانه ی کویتی: در مجاورت یکی از کوچه های رو به دریا واقع شده است. این خانه دارای فضای ورودی کوچکی است که ساکنان را مستقیما به میانسرا هدایت می کند. میانسرا، دارای باغچه ای کوچک با گیاهان بوته ای است که نقشی در سایه اندازی حیاط ندارند و به دلیل عدم وجود عامل سایه انداز در حیاط، در داخل ساباط های پیرامونی میانسرا، ریتم جذابی از جنس نور و سایه ایجاد می شود.
خانه ی علی گلبتان: خانه ی علی گلبتان در مجاورت سواحل خلیج فارس قرار دارد و دارای حیاط مرکزی و چندین ورودی است. که یکی از آنها وارد بخش مسکونی می شود و سایر ورودی ها به فضایی بسته که در گذشته کاربری تجاری داشته، راه دارد. پله های دسترسی به بام نیز در دو بخش مسکونی و تجاری این خانه از هم تفکیک شده اند و هر بخش به صورت مستقل با پیرامون خود در ارتباط بوده است.
خانه ی یوسفی: ورودی این خانه از زیبا ترین ورودی های بافت تاریخی است که در طی سالیان از دخل و تصرف به دور مانده و سیمای گذشته ی خود را حفظ کرده است. فضای ورودی در سطحی پایین تر از حیاط واقع شده و فضاهای جانبی مانند کندیل و پله به طور مستقیم با آن مرتبط هستند. میانسرای این خانه به صورت مرکزی و از سه جهت با ساباط در ارتباط است.
خانه ی حسن کنگی: این خانه نمونه بسیار خوبی از پیاده کردن الگوی زندگی در زمینی کوچک در بافت است. از شاخص ترین بخش های این خانه می توان به پله های کنار بادگیر اشاره کرد که یکی از آنها ما را به بام و دیگری به اتاق بالا خانه هدایت می کند. ترکیب این دو رشته پله و بادگیر بسیار خلاقانه می باشد.
خانه رشید: خانه ای بزرگ و زیبا در میانه ی بافت تاریخی که تقریبا سالم و بدون تغییرات کالبدی به زندگی ادامه می دهد.
این خانه ها دارای کاربری مسکونی هستند اما برخی از آنها مانند خانه ی یونسی و خانه ی کرچی و خانه ی یوسفی به اقامتگاه بوم گردی تغییر کاربری داده اند و مسافران می توانند برای اقامت در کنگ به آنها مراجعه کنند و زندگی مردمان کنگ را در دل بافت تاریخی و درون خانه های آن تجربه کنند.
